W związku z działaniami wojennymi na terytorium Ukrainy w polskim porządku prawnym pojawiły się specjalne przepisy prawa, które regulują głównie sytuację prawną obywateli Ukrainy, którzy uciekli do Polski przed wojną. Warto przy tym wiedzieć, że cześć przepisów dotyczy również tych obywateli Ukrainy, których przebywali w Polsce jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych. W ustawie odnaleźć można także przepisy skierowane do osób (niezależnie od narodowości) oraz firm, które zapewniły uciekinierom wojennym zakwaterowanie i wyżywienie.
Deklarowanym publicznie celem
omawianych przepisów było m. in. uproszczenie kwestii legalizacji pobytu oraz
kwestii zatrudniania obywateli Ukrainy, jak też umożliwienie im prowadzenia
działalności gospodarczej w szerszym niż dotychczas zakresie, a także
ustanowienie jasnych i czytelnych zasad świadczeń finansowych dla podmiotów,
które przyjęły do siebie uciekinierów wojennych. Ten cel nie został w całości osiągnięty,
o czym świadczy nie tylko liczba problemów interpretacyjnych, z którymi
zgłaszają się do nas obywatele Ukrainy oraz firmy zatrudniające obywateli
Ukrainy, ale także ilość próśb o pomoc i wyjaśnienia na popularnych grupach
facebookowych zrzeszających obywateli Ukrainy oraz Polaków, którzy starają się
nieść pomoc.
Sytuacja prawna obywateli Ukrainy jest tym bardziej skomplikowana, że ich funkcjonowanie jest aktualnie regulowane aż trzema reżimami prawnymi, tj.:
- zasadami ogólnymi, w tym zwłaszcza Ustawą o cudzoziemcach oraz Ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, ale też wieloma innymi, mniej znanymi, specjalistycznymi aktami prawnymi;
- tzw. specustawą covidową, czyli Ustawą o szczególnych rozwiązaniach związanych
z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych; - tzw. specustawą wojenną, czyli Ustawą o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa.
Co istotne, przywołane akty prawne nie regulują samodzielnie i kompletnie zagadnień, których dotykają, ale przenikają się wzajemnie, uzupełniają, a nawet bywają ze sobą sprzeczne. To dodatkowo komplikuje ustalenie zasad funkcjonowania obywateli Ukrainy w Polsce, w tym ustalenie zasad ich wjazdu do Polski, pobytu w Polsce, a także ich legalnego zatrudnienia.
W zakresie, w jakim specustawa wojenna odnosi się do legalności pobytów obywateli Ukrainy na terytorium Polski, należy na pewno zwrócić uwagę na ustanowienie nowej podstawy pobytowej dla obywateli Ukrainy (a także ich małżonków niebędących obywatelami Ukrainy lub Polski) – jeżeli przybyli oni legalnie do Polski w okresie od 24.02.2022r. i deklarują zamiar pozostania w Polsce, to ich pobyt uważa się za legalny przez 18 miesięcy, licząc od 24.02.2022r. Warto przy tym zwrócić uwagę, że jedynym dokumentem, którzy może potwierdzić wskazane uprawnienie pobytowe jest potwierdzenie nadania numeru PESEL ze statusem UKR. Inna sprawa, że proces nadawania numerów PESEL oraz konsekwencje złożenia wniosku o PESEL budzą wiele wątpliwości. Wątpliwości takie udaje się zazwyczaj wyjaśnić – choćby częściowo – wyłącznie w drodze indywidualnego badania sytuacji danej osoby, przestrzegamy przed podążaniem za ogólnymi radami, które odnaleźć można na stronach internetowych.
Poza opisaną nową podstawą pobytową, specustawa odnosi się również do legalnych pobytów, które rozpoczęły się przed 24.02.2022r., a zakończyły bądź zakończą po tej dacie.
Tu zastosowanie znalazły różne konstrukcje prawne, w zależności od tego, jaka była podstawa pobytowa przed 24.02.2022r. W uproszczeniu można napisać, że takie legalność takich pobytów została „przedłużona”. Przedłużeniu uległy także terminy opuszczenia terytorium Polski np. w sytuacji, gdy wobec obywatela Ukrainy została wydana decyzja o zobowiązaniu do powrotu (potocznie zwana „deportacją).
Przepisy specustawy wprowadziły także nową podstawę legalizującą zatrudnienie obywatela Ukrainy – w postaci powiadomienia Powiatowego Urzędu Pracy. Takie rozwiązanie ocenić należy pozytywnie – rynek pracy potrzebuje pracowników, a polscy przedsiębiorcy potrzebują możliwie nieskomplikowanych procedur zatrudniania cudzoziemców. W praktyce pojawiły się jednak problemy związane z wzajemnymi relacjami pomiędzy nowym powiadomieniem
a funkcjonującym już od lat „oświadczeniem o powierzeniu wykonywania pracy”. Firmy pytają, którą procedurę stosować, a prawnicy nie potrafią dać odpowiedzi, którą dałoby się odnieść ogólnie do wszystkich przypadków. Zatem i w tej sprawie, choć miało być prościej, nie obywa się bez indywidualnego badania sytuacji konkretnego obywatela Ukrainy.
Do czasu wejście w życie omawianych przepisów, obywatele Ukrainy mieli możliwość prowadzić w Polsce działalność gospodarczą jedynie w formie niektórych spółek prawa handlowego, przez co wielu z nich rezygnowało z zamierzonych przedsięwzięć, a to z uwagi na wyższe koszty prowadzenia firmy i większy stopień skomplikowania jej funkcjonowania. Taka forma aktywności zawodowej powodowała również wiele problemów z legalizacją pobytu. Specustawa wprowadziła możliwość prowadzenia przez obywateli Ukrainy jednoosobowych działalności gospodarczych, co ocenić należy pozytywnie. Odnotowujemy problemy prawne również na tym polu, jednak w tej kwestii raczej nie są one spowodowane niejasnościami interpretacyjnymi przepisów, a po prostu tym, że do tej pory obywatele Ukrainy nie mogli być jednoosobowymi przedsiębiorcami w Polsce, zatem sytuacja jest dla nich całkiem nowa, przychodzi im mierzyć się z przepisami prawa, które dotąd pozostawały poza zakresem ich zainteresowania. Każdemu przedsiębiorcy zalecamy opiekę prawną, niezależnie od jego narodowości. Prowadzenie działalności gospodarczej w bezpieczny sposób nie jest łatwe,
a zawsze lepiej zapobiegać niż leczyć.
Wreszcie, przepisy wprowadzone w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium Ukrainy wprowadziły świadczenie na zakwaterowanie i wyżywienie, należne podmiotom (osobom fizycznym, spółkom, fundacjom, stowarzyszeniom), które ugościły i nakarmiły uciekinierów wojennych. Świadczenie takie wynosi 40 zł na jedną osobą na jeden dzień pobytu. Obsługujemy aktualnie kilkaset spraw o wypłatę tego świadczenia. W praktyce okazuje się, że stosowanie przepisów regulujących te kwestie nastręcza urzędnikom wiele problemów –
specustawa i właściwe rozporządzenie regulują jedynie ogólne zasady przyznawania świadczeń, przez co szczegółowe postępowanie w przedmiocie ustalenia prawa do świadczeń zależy od praktyki danego urzędu. Należy pamiętać, że odmowa świadczenia nie następuje
w drodze decyzji administracyjnej, dlatego nie ma ścieżki odwoławczej. Jeżeli urząd odmówi świadczenia, a zainteresowany nie zgadza się z taką odmową, to konieczne jest inicjowanie postępowań przed sądem cywilnym, co wymaga odpowiedniego przygotowania dowodowego. Przewidując wystąpienie tego rodzaju problemów, wszystkich naszych klientów przygotowaliśmy na sprawy sądowe. Najpewniej w najbliższej przyszłości tego rodzaju sprawy będą wszczynane w całej Polsce.
Wprowadzenie specjalnych przepisów w związku z wojną na terytorium Ukrainy należy ogólnie ocenić bardzo pozytywnie, wszak wyjątkowa sytuacja wymaga wyjątkowych rozwiązań. Wprowadzone przepisy bywają niejasne bądź niedokładne, co było trudne do uniknięcia wobec konieczności szybkiego działania. Praktyka pokazała nam, że większość problemów ze stosowaniem tych przepisów daje się rozwiązać. W nadchodzących miesiącach będziemy dalej oferować pomoc prawną w tym zakresie.
