Obecnie stwierdzenie nabycia spadku i dział majątku spadkowego może przysporzyć wiele problemów, w szczególności, gdy miejscem życia spadkodawcy był inny kraj niż Polska. Jeszcze do niedawna w takich przypadkach jurysdykcja krajowa była rozpatrywana na podstawie ustawy kodeks postępowania cywilnego, zgodnie z którym właściwym sądem do rozpatrzenia sprawy spadkowej był sąd polski, jeśli spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim lub miał miejsce zamieszkania bądź miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej. W takich przypadkach obywatel polski mógł zamieszkiwać za granicą, ale z uwagi na posiadane obywatelstwo, państwem właściwym do rozpoznania sprawy spadkowej był sąd w Polsce. Obecnie zasady ustalania jurysdykcji znacząco się zmieniły.
Zmiany w jurysdykcji
Od 17 sierpnia 2015r. w życie weszło Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (zwane dalej rozporządzeniem), zgodnie, z którym sądem właściwym dla rozpoznawania spraw spadkowych staje się sąd miejsca zwykłego pobytu w chwili śmierci. W takim przypadku postępowanie spadkowe po osobie przebywającej w obcym kraju nie będzie toczyć się w Polsce ale przed sądem miejsca pobytu. Przepisy te stosuje się do osób zmarłych po 17 sierpnia 2015r.
Definicja zwykłego miejsca pobytu
Definicja zwykłego miejsca pobytu wykładana jest na gruncie rozporządzenia.
Według przepisów rozporządzenia jest to miejsce, w którym dana osoba zazwyczaj przebywa i w którym znajduje się główne centrum egzystencji tej osoby. Aby ustalić miejsce zwykłego pobytu należy dokonać ogólnej oceny okoliczności życia zmarłego w latach poprzedzających jego śmierć, jak i w chwili jego śmierci, uwzględniając wszystkie istotne elementy faktyczne, w szczególności czas trwania i regularność obecności zmarłego w danym państwie oraz warunki i powody tej obecności. Tak ustalone miejsce zwykłego pobytu powinno wykazywać ścisły i stabilny związek z danym państwem. Ustalając miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy dominować powinny związki osobiste i rodzinne zmarłego nad względami zawodowymi i ekonomicznymi, gdyż w wielu przypadkach ustalenie jurysdykcji sądów może okazać się skompilowane.
Przykładowo taka sytuacja będzie miała miejsce, gdy spadkodawca zamieszkiwał w Polsce, ale wyjeżdżał zawodowo za granicę i jego wyjazdy były długotrwałe, ale zachował ścisły i stabilny związek ze swoim państwem pochodzenia. W takim przypadku – w zależności od okoliczności danej sprawy – zmarłego można by uznać za nadal posiadającego miejsce zwykłego pobytu w państwie pochodzenia, gdzie mieszkał, miał rodzinę i posiadał inne więzi wykazujące większy związek z tym krajem. Należy mieć na uwadze, że jurysdykcja na podstawie miejsca pobytu nie będzie obowiązywać, jeśli majątek spadkowy w szczególności nieruchomość będzie położona w innym kraju, wtedy też sądem właściwy będzie sąd miejsca położenia nieruchomości.
Stosowane prawo
Łącznik miejsca zwykłego pobytu zmarłego nie tylko wyznacza jurysdykcję sądów państw członkowskich w sprawach spadkowych, ale też wskazuje prawo właściwe do prowadzenia tych spraw. Uzasadnienie regulacji zawarto w motywie 27 preambuły do rozporządzenia Nr 650/2012, gdzie wskazano, że “przepisy rozporządzenia są skonstruowane tak, aby zapewnić stosowanie przez organ zajmujący się sprawami spadkowymi w większości przypadków własnego prawa”. Wobec powyższego co do zasady sądy państwa członkowskiego będą stosować własne prawo krajowe.
Wybór jurysdykcji
Celem uniknięcia jakichkolwiek problemów co do jurysdykcji, jak i stosowanego prawa, każdy, kto zamieszkuje poza granicami państwa ojczystego, a chce, aby sprawy spadkowe toczyły się przed sądem państwa ojczystego może stworzyć testament, w którym wskaże nie tylko spadkobierców, ale i sąd właściwy do rozpoznania jego sprawy. Jeśli jakaś osoba posiada więcej niż jedno obywatelstwo, może wybrać prawo każdego państwa, którego obywatelstwo posiada.
Europejskie poświadczenie dziedziczenia
Celem ułatwienia dochodzenia spraw za granicą stworzone zostało Europejskie Poświadczenie Spadkowe. Jest to dokument potwierdzający tytuł prawny do spadku, uznawany i wykonywany na jednolitych zasadach we wszystkich krajach członkowskich UE (z wyłączeniem Danii, Wielkiej Brytanii i Irlandii). Dokument ten wydawany jest w celu szybkiego i sprawnego załatwienia międzynarodowej sprawy spadkowej. Prawo wydawania poświadczenia mają sądy oraz notariusze. Opłata sądowa od wniosku o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego wynosi 300 zł.
