W świetle obowiązujących przepisów prawa, polecenie spadkodawcy stanowi jeden z przykładów tzw. rozrządzenia na wypadek śmierci. Czym charakteryzuje się wskazana instytucja prawna? W jakiej formie spadkodawca powinien wyrazić polecenie, by mogło zostać uznane za skutecznie zastrzeżone? Kogo można obciążyć poleceniem? I wreszcie, jakie wywiera ono skutki prawne? Odpowiedzi dostarczy lektura dzisiejszego artykułu.
Czym jest polecenie spadkodawcy i kogo można nim obciążyć?
Zgodnie z art. 982 Kodeksu cywilnego, polecenie jest rozrządzeniem spadkodawcy, na mocy którego nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem.
Z tak ogólnie brzmiącej definicji ustawowej wywieść można kilka ważnych wniosków:
- treść polecenia może przybrać różną postać, tj. jego przedmiotem będzie sprecyzowany przez spadkodawcę obowiązek czynienia lub powstrzymywania się od czynienia;
- przedmiot polecenia może, ale nie musi przedstawiać wartości majątkowej;
- poleceniem może zostać obciążony spadkobierca zarówno testamentowy, jak i ustawowy, zapisobierca zwykły, jak i windykacyjny, a ponadto dalszy zapisobierca (spadkodawcy zagwarantowana została w tym zakresie swoboda wyboru ilości osób zobowiązanych; spadkodawca może zatem obciążyć poleceniem tylko jednego, dwóch, niektórych spośród kilku, a nawet wszystkich powołanych spadkobierców lub zapisobierców);
- wykonanie polecenia może leżeć w interesie dowolnej osoby, w tym spadkodawcy (np. sprawienie wyjątkowej tablicy upamiętniającej osobę zmarłego), osoby obciążonej poleceniem (np. obowiązek ukończenia studiów wyższych), jakiejkolwiek osoby trzeciej (np. zobowiązanie spadkobiercy do zagwarantowania osobie bliskiej spadkodawcy dachu nad głową), pewnej grupy ludzi, a nawet w interesie społecznym (np. czynność o charytatywnym charakterze);
- z powodu braku osoby wierzyciela polecenie nie tworzy stosunku zobowiązaniowego, a jedynie obowiązek, który na gruncie prawa spadkowego zaliczany jest do długów spadkowych.
W jakiej formie należy ustanowić polecenie?
Polecenie jest rozrządzeniem testamentowym, a zatem dla swej skuteczności musi zostać ustanowione przez spadkodawcę w testamencie. Spadkodawca może zawrzeć polecenie w każdym testamencie, tj. zarówno w testamencie zwykłym, jak i w testamencie szczególnym, byle by tylko dany rodzaj testamentu spełniał stawiane przez ustawę wymagania formalne. Co zatem ważne, polecenie nie może zostać zawarte w jakimkolwiek innym oświadczeniu, czy to spadkodawcy, czy osoby trzeciej. Nie jest dopuszczalne zobowiązanie przez spadkodawcę osoby trzeciej do ustanowienia za spadkodawcę polecenia.
Warto ponadto wspomnieć, że polecenie nie zostanie uznane za skutecznie zastrzeżone w sytuacji, gdy treść tego polecenia determinować będzie twierdzenie, że jego wykonanie pozostaje niemożliwe lub gdy polecenie to okaże się sprzeczne z ustawą lub z zasadami współżycia społecznego. W takim wypadku uznaje się je za bezwzględnie nieważne.
Jakie skutki wywiera polecenie?
Przyjąć należy, że obowiązek wykonania polecania aktualizuje się z chwilą otwarcia spadku (z chwilą śmierci spadkodawcy), z tym, że w przypadku obciążenia poleceniem zapisobiercy, może on powstrzymać się od wykonania polecenia do czasu zrealizowania na jego rzecz zapisu przez spadkobiercę.
W odróżnieniu od instytucji zapisu, wykonania polecenia nie może domagać się osoba, na rzecz której polecenie powinno zostać wykonane. Ustawodawca przewidział bowiem zamknięty krąg osób legitymowanych do wystąpienia z tego typu żądaniem. Zgodnie z treścią art. 985 Kodeksu cywilnego, wykonania polecenia mogą domagać się spadkobiercy zmarłego albo wykonawca testamentu, a jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, również właściwy organ administracji państwowej. Ustawodawca wykluczył jednocześnie możliwość domagania się wykonania polecenia, jeżeli ma ono na celu wyłącznie dobro osoby do niego zobowiązanej.
Każdy z wymienionych podmiotów posiada samodzielne uprawnienie do wytoczenia powództwa o wykonanie polecenia, przy czym zgodnie ze stanowiskiem judykatury nie jest możliwe przy egzekwowaniu ewentualnego wyroku posłużenie się tzw. przymusem państwowym (nie ma zatem możliwości wszczęcia postępowania egzekucyjnego). Dodać należy, że odmienne stanowisko prezentowane jest w doktrynie. Dopuszczalne jest natomiast zastrzeżenie przez spadkodawcę w treści samego testamentu skutku w postaci utraty prawa do zapisu przez zapisobiercę, który nie zrealizuje nałożonego na niego polecenia spadkodawcy.
Ustawodawca wskazał równocześnie, kto powinien wykonać polecenie w sytuacji, gdy zapisobierca obciążony obowiązkiem zrealizowania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobiercą. Zgodnie z art. 984 Kodeksu cywilnego, w braku odmiennej woli spadkodawcy, w opisanym wypadku to spadkobierca zwolniony od obowiązku wykonania zapisu powinien wykonać polecenie.
