Podstawową zasadą wynikającą z ustawowej kolejności powołania do spadkobrania jest dziedziczenie po zmarłym spadkodawcy przez jego małżonka. W tym też kontekście przesłankę dziedziczenia stanowi pozostawanie spadkodawcy z małżonkiem-spadkobiercą w związku małżeńskim w chwili śmierci spadkodawcy. Małżonek zostaje zatem wyłączony z kręgu spadkobierców ustawowych w sytuacji uprzedniego prawomocnego orzeczenia rozwodu bądź też separacji. Co jednak w przypadku, gdy jeszcze za życia spadkodawcy małżonkowie zainicjowali postępowanie w sprawie o rozwód albo separację, lecz wydanie prawomocnego wyroku przerwała nagła śmierć jednego z nich? Należy zaznaczyć, że postępowanie rozwodowe podlega wówczas umorzeniu z uwagi na brak jednej ze stron procesu. Czy w takiej sytuacji istnieje możliwość wyłączenia pozostającego przy życiu małżonka od dziedziczenia? Na przedstawione pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. O szczegółach w dzisiejszym artykule.
Jakie są przesłanki wyłączenia małżonka od dziedziczenia?
Przepisy prawa spadkowego zawierają regulację, dzięki której, w sytuacji ziszczenia się określonych w niej warunków, małżonek spadkodawcy może zostać pozbawiony prawa do dziedziczenia. Mowa tu o dyspozycji art. 940 Kodeksu cywilnego, w świetle którego instytucja wyłączenia małżonka może znaleźć zastosowanie po spełnieniu łącznie następujących warunków:
- małżonek, o którego wyłączenie chodzi, w chwili śmierci małżonka-spadkodawcy pozostawał z nim w związku małżeńskim i przeżył małżonka-spadkodawcę;
- małżonek-spadkodawca jeszcze za życia wystąpił jako powód o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy współmałżonka bądź też spadkodawca ten został pozwany przez współmałżonka i w trakcie procesu o rozwód lub o separację żądał orzeczenia rozwodu z winy współmałżonka lub co najmniej z winy obu stron;
- sprawa o rozwód lub separację była w toku i nie została prawomocnie zakończona do chwili śmierci spadkodawcy;
- żądanie orzeczenia rozwodu lub separacji z winy pozostałego przy życiu małżonka było uzasadnione.
Warto podkreślić, iż zgodnie ze stanowiskiem judykatury, przesłanka, o której mowa w pkt 2 powyżej, nie będzie spełniona, jeżeli małżonek-spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji bez orzekania o winie stron, jak również wtedy, gdy będąc pozwanym wyraził zgodę na zaniechanie orzekania o winie albo też gdy separacja została orzeczona na skutek zgodnego żądania małżonków.
Kto może żądać wyłączenia małżonka od dziedziczenia i w jakim trybie?
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia może nastąpić wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu, przy czym sąd nie podejmuje w tym zakresie działań z urzędu; konieczne jest więc wystąpienie z odpowiednio skonstruowanym pozwem.
Legitymację do wytoczenia powództwa posiada każdy ze spadkobierców ustawowych dziedziczących w zbiegu z małżonkiem. Nie jest konieczne wspólne działanie wszystkich z nich, bowiem uprawnienie do wszczęcia postępowania przysługuje każdemu ze spadkobierców samodzielnie. Warto zaznaczyć, że legitymacja nie przysługuje tzw. „kandydatom na spadkobierców”, a zatem osobom, które dziedziczyłyby w miejsce małżonka w przypadku jego faktycznego wyłączenia od dziedziczenia. Wytoczyć powództwo z art. 940 Kodeksu cywilnego mogą zatem podmioty dziedziczące in concreto w zbiegu z małżonkiem (najczęściej będą to dzieci spadkodawcy, a w przypadku ich braku rodzice spadkodawcy).
W postępowaniu o wyłączenia małżonka od dziedziczenia sąd bada nie tylko to, czy pozostający przy życiu współmałżonek ponosi rzeczywistą winę w rozkładzie pożycia, ale także czy spełnione zostały ogólne przesłanki warunkujące udzielenie rozwodu (tj. czy za życia spadkodawcy doszło do trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego).
Jaki jest termin na wytoczenie powództwa?
Omawiane powództwo może zostać wytoczone w terminie 6 miesięcy, od dnia w którym dany spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, jednakże nie później niż w terminie roku od otwarcia spadku (tj. od chwili śmierci spadkodawcy). Z uwagi na potencjalną możliwość odrzucenia spadku przez spadkobierców dziedziczących w bliższej kolejności, termin 6-miesięczny może rozpocząć swój bieg dla każdego ze spadkobierców w innej dacie. Niemniej jednak, żądanie wyłączenia małżonka może zostać zgłoszone w każdym wypadku najpóźniej w terminie 1 roku od dnia śmierci spadkodawcy. Wspomniane terminy mają charakter zawity (materialnoprawny), a zatem nie mogą zostać przywrócone.
Jakie są skutki prawomocnego wyroku orzekającego wyłączenia małżonka?
Wyrok uwzględniający powództwo z art. 940 Kodeksu cywilnego powoduje, że wyłączonemu małżonkowi nie przysługuje jakikolwiek udział w majątku spadkowym, a ponadto zostaje on pozbawiony prawa ubiegania się o zachowek. W miejsce wyłączonego małżonka wstępują dalsi spadkobiercy zmarłego. Warto jednak podkreślić, że wyłączenie to dotyczy spadkobrania na podstawie ustawy. Jeżeli zatem spadkodawca pozostawił po sobie testament, w którym powołał współmałżonka do dziedziczenia, omawiana obecnie instytucja prawna nie znajdzie zastosowania.
