Ustawowa wspólność majątkowa powstaje w chwili zawarcia związku małżeńskiego. W trakcie trwania wspólności majątkowej małżonkowie tworzą wspólny majątek, w którym co do zasady mają równe udziały. Kiedy następuje natomiast rozdzielność majątkowa? Rozdzielność majątkowa oznacza rzeczywisty podział majątku zgromadzonego przez małżonków w trakcie trwania ich wspólności ustawowej. Może zostać ona ustanowiona w drodze umowy zawartej przez małżonków. Z mocy prawa wspólność majątkowa ustaje w chwili rozwodu bądź śmierci jednego z małżonków. Co do zasady po rozwodzie byli małżonkowie przeprowadzają podział majątku (w razie zaistnienia przesłanek można go dokonać w postępowaniu rozwodowym). Co jednak w chwili śmierci jednego z małżonków, kiedy nie doszło do ustalenia składników majątku wspólnego i ich podziału? Jak zatem ustalić co wchodziło w skład majątku wspólnego, a tym samym co wchodzi w skład spadku? W tym celu przeprowadza się podział majątku dorobkowego po śmierci jednego z małżonków, a postępowanie to umożliwia podjęcie dalszych czynności zmierzających do uregulowania kwestii spadkowych.
Wspólny majątek małżonków
Za wspólny majątek małżonków uznaje się wszystkie składniki, które strony nabyły w trakcie trwania związku małżeńskiego z należności pochodzących ze wspólnego majątku. Tym samym w skład majątku wspólnego nie będą wchodzić składniki, które małżonkowie nabyli za środki własne (np. za wygraną za osobiste osiągnięcia, za oszczędności pochodzące ze sprzedaży rzeczy nabytych przed zawarciem małżeństwa), a także rzeczy, które małżonkowie nabyli w drodze darowizny (np. przekazana nieruchomość od rodziców w drodze darowizny).
Rozdzielność majątkowa w chwili śmierci jednego małżonka
W chwili śmierci małżonka powstaje rozdzielność majątkowa, tym samym udział każdego składnika majątku dorobkowego wchodzi w skład spadku po nim. Wobec tego, jeśli do majątku wspólnego małżonków wchodziła nieruchomość (przyjmując, że udziały były równe), to w chwili śmierci jednego z małżonków udział w wysokości 1/2 w nieruchomości przypada jednemu małżonkowi (żyjącemu) a udział zmarłego małżonka w wysokości 1/2 wchodzi w skład spadku. Sytuacja jest prosta, jeśli to żyjący małżonek nabywa cały spadek po zmarłym małżonku. Komplikacje pojawiają się, gdy małżonek spisał testament, w którym to swój majątek przekazał dalszej rodzinie czy też innym osobom. W takiej sytuacji należy określić skład majątku spadkowego, co może zostać wykonane właśnie w trakcie podziału majątku dorobkowego małżonków.
Podział majątku po śmierci jednego z małżonków
W trakcie postępowania o podział majątku dorobkowego ustalony zostaje dokładny majątek, który strony nabyły w trakcie małżeństwa, co pozwoli na pełne wykazanie składników masy spadkowej. Sąd w postępowaniu tym stwierdza również, jakie udziały małżonkowie posiadali w majątku wspólnym, a także ustali poczynione nakłady. Zgodnie z doktryną, jak i orzecznictwem, dopóki nie nastąpi rozstrzygnięcie roszczeń określonych w art. 43 k.r.o. (o udziałach w majątku wspólnym) nie będzie możliwe ustalenie składu i wartości majątku wspólnego, a w konsekwencji składu i wartości spadku podlegającego podziałowi. Co istotne, nie musimy zakładać dwóch odrębnych postępowań, aby podzielić majątek dorobkowy oraz podzielić masę spadkową. Zgodnie ze stanowiskiem judykatury istnieje możliwość połączenia postępowania o podział majątku z działem spadku, a nawet ze zniesieniem współwłasności.
Wniosek o podział majątku dorobkowego wraz z działem spadku czy też zniesieniem współwłasności wnosi się do Sądu Rejonowego właściwego miejscowo z uwagi na ostatnie miejsce zamieszkania zmarłego. Wobec tego zastosowanie mają przepisy prawa spadkowego. W zakresie opłaty od takiego wniosku nie ma jednolitej zasady, co prawda zgodnie z przepisami można sądzić, że należna jest opłata od każdego wniosku z osobna (I podział majątku, II dział spadku, III zniesienie współwłasności), jednak sądy podchodzą do tej kwestii bardzo zróżnicowanie.
Kto może wnieść wniosek o podział majątku po śmierci jednego z małżonków
Pierwszą osobą, która posiada interes we wniesieniu wniosku o podział majątku jest oczywiście drugi małżonek.
Drugą kategorią osób zainteresowanych rozstrzygnięciem będą spadkobiercy zmarłego małżonka, którzy dzięki przeprowadzeniu postępowania o podział majątku dorobkowego będą mieli przejrzystą sytuację co dokładnie wchodzi w skład spadku oraz jaka istnieje możliwość podziału tych składników.
Trzecią kategorią są wierzyciele, którzy chcieliby zaspokoić się z niektórych składników majątku, jednak nie mogą tego uczynić z uwagi na współwłasność małżonka ze spadkobiercami w zakresie przedmiotów wchodzących w skład spadku.
